RAKEL I VIKÅ – EI STERK KVINNE.
- av Jostein Midtbø
Det har bodd mange sterke kvinner i bygdene våre gjennom åra. Kvinner som ikkje gjekk av vegen for å ta tak når livet vart vanskeleg og butta i mot. Rakel i Vikå, eller Rakel Kalsvik, som er det korrekte namnet, var ei av desse kvinnene. Eg vil gje litt av soga hennar i FLORAMINNE.
Rakel var fødd på Solheim i Norddalsfjorden i 1861. I Gjerttunet eller Ludvigtunet. Folk skifta på namnet etter som det var ein Gjert eller Ludvig som var bonden på garden. Og namna Gjert og Ludvig gjekk igjen. Foreldra til Rakel var Ludvig og Anne Sofie Solheim. Barneflokken talde åtte, fem gutar og tre jenter. Tre av dei gjekk bort i ung alder. Rakel var nummer fire i rekkja.
I 1889 var Rakel gift med Mathias Kalsvik. Han var odelsgut i Kals vikane i Eikefjord. Rakel flytte då til småbruket Vikane, som var namnet i daglegtale. I 1890 kom første borna, tvillingane Markus og Ludvig. Ludvig kjøpte nabobruket og vart bonde der. Markus drog til sjøss så snart han var vaksen nok. Han vart seinare kaptein og segla i mange år i Westfal - Larsen. I alt fekk Rakel og Mathias 9 born i løpet av 13 år, sju gutar og to jenter. Ein staut barneflokk.
Men gleda over barneflokken vart iblanda tunge stunder. Mathias vart sjuk og døydde i 1904, berre 45 år gammal. Då var Rakel att åleine med ni ukonfirmerte born. Og no var det at Rakel sin indre styrke synte seg. Det vart fortalt at då Mathias vart sjuk, og han skjønte at han ikkje fekk leve lenge, så skal han ha sagt om lag slik til Rakel: «Det er godt at det er eg som skal gå ut. Du er sterkare til å greie livet åleine vidare enn eg». Det trongs vel slik realisme i ei tid då våre dagars sosiale nettverk ikkje var komme på plass.
Og Rakel hadde styrken. Ikkje den fysiske. For på denne tid var ho nokså ufør. Ho var fødd med problem med hof- tene. Etter kvart slo dei seg meir og meir vrange. Mange barnefødslar på kort tid tok vel og krefter. No måtte ho støtte seg på stav.
Nød lærer naken kvinne å spinne, hei- ter det i eit gammalt ordtak. I ordets vidaste tyding måtte no Rakel lære seg «å spinne». Det høyrer med til soga at Rakel hadde plass til eit barn til i flokken, nemleg Sverre Solberg som ho var tante til. To år gammal vart han ein del av familien.
Kalsvikane hadde nok ikkje all verdens ressursar å gå på. I så måte var dei her i same båt som på mange andre småbruk langs fjordane og i dalføra våre. «Vi hadde alltid mat og svalt ikkje», har fleire av borna fortalt. Kvar einaste bit av jorda vart utnytta. Poteter og korn kunne dei dyrke sjølve. Kvern var det på garden, som på alle gardar der det fanst ei elvasi- kle. Og havremjølet var godt til graut og flatbrød. Dei hadde ikkje komfyr til å steike brød i. Men særleg potetkaker laga dei mykje av. Og steikeplassen var hella, eller takka, i eldhuset. Det gamle eldhuset står fortsatt i Vikane og blir teke godt vare på. Grua var den beste i heile Sunnfjord, skal Abraham, ein av gutane, ha sagt. Og i fjøsen var det både kyr, sauer og gris. Så mjølk, kjøt og ull var dei nok sjølvhjelpne med. Med så mange munnar å mette var det utenkjeleg at det kunne bli mykje å selje av desse produkta frå garden. I fjorden var det og fisk og sild. Sunn og nærande mat for dei som skulle vekse.
Og «vekse» laut borna på mange måtar. Som nemnt hadde Rakel dårleg fysisk helse. Dagleg ansvar for det praktiske arbeidet på garden fall derfor tidleg på borna. Ikkje berre å utføre det arbeidet Rakel bad dei om. Men også å sjå sjølv og på eiga hand ta tak der behova var. Går det an å tenkje seg ein betre skule!
Pengar vart det nok lite av. Men i Vikane vaks mykje kraftig eine, og einen hausta Rakel og borna av. Så rodde Rakel på Flora og selde einepålar. Då kunne ho kjøpe mjøl og sukker m.m. med heim. Dette er å lære seg «å spinne».
Det var ikkje mykje fjellmark eller stølsmark i Vikane. Eg er viss på at Rakel, tross handicap med hoftene, var stølsjente på Solheimstølen i Norddalsfjord i unge år. Alle jenter på gardane var etter tur stølsjenter. Det kan vere mange grunnar til at Rakel fekk seg støl nord om Storevatnet i Norddalsfjord. Mangel på stølsmark heime i Vikane kunne vere god nok grunn. Kanskje lyst til å fare til støls når sommaren kom? Avgjerande for stølen så langt vekke var heil sikkert at «heime» i Norddalsfjord hadde ho tre brør som gjerne ville hjelpe til: Gjert Solheim på heimegarden, Peder Solheim på Nesjane og Mads L. Midtbø påTåene. Alle handle kraftige og bygningskyndige karar. Dei hjelpte nok til å få reist selet nord for Store vatnet. Bygningsmaterialane fann dei i den grove fureskogen her nord, og plankar og bord saga dei med handsag. Kor mange år Rakel støla her borte, veit ingen å svare på. Kanskje 10 – 15 år, frå kring 1905 til fram mot 1920?
Og buferda er ei soge for seg. I ein stor og god robåt førde dei bu skapen frå Kalsvikane over Eikefjorden til Tonheimstranda. Så dreiv dei buskapen over fjellet til Stølsøyra ved Norddalsfjorden. Igjen måtte dyra i båt. No vonleg lånt båt til å frakte over Norddalsfjorden til Gravstad øyra. Og så var det siste etappe: Gå med dyra opp til Litlevatnet, rundt vatnet og inn skaret til Storevikja og Støylen, som er namnet eg lærte. (Kartet syner buferdsvegen). Og markene her var ikkje av enklaste slag å ta seg fram i. Og Rakel med sine helse problem kom seg og fram. Truleg for ho sjøvegen frå Kalsvik ane til Gravstadøyra. Dei eldste borna sytte nok buskapen fram.
Eg vil tru det var like gjævt kvar sommar når Rakel hadde nådd fram til stølen. Med seg på stølen hadde ho dei minste borna. Og dei var her heile sommaren. Det er fortalt at ein av dei eldste og var med. Nokon måtte ta dei tyngste taka. Det veksla med ei veke om gongen for kvar. Eldste sonen, Ludvig, hadde som ønskje då han var kommen godt til års, å få komme bort att på stølen. Det vart diverre ikkje noko av.
På stølen utførde Rakel og borna dei vanlege gjeremåla. Rakel hadde grue og ostegryte mellom nokre steinar ute. Her osta ho – kanskje for sal. Av rømmen kinna dei smør. Ein gong i veka rodde ein eller fleire av dei eldste borna frå Kalsvikane, til Brandsøysundet, inn Norddalsfjorden til Gravstadøyra, gjekk støls vegen opp til Storevatnet for å hente heim att til Vikane surmjølk, smør, ost m.m. (Sjå kartet).
Og dei same eldste borna var det som tok seg av stell av garden heime medan Rakel var på stølen.
Det er no om lag 90 år sidan stølsdrifta her vart avslutta. Selet vart nok demontert og frakta vekk. Truleg var det same selet som vart sett opp att i Ramsdalen då stølslivet ved Storevatnet tok slutt. Dei gamle tømra husa var lette å demontere og flytte på. Ofte vart hus nytta som medgift.
Perioden på stølen ved Store vatnet var nok ei god tid for Rakel og borna, sjølv om det nok var ei fysisk utfordring for Rakel å komme seg fram og attende. Utan drama tiske hendingar var ikkje denne perioden. Kanskje var det ei slik dramatisk hending som førde til slutten her. Sverre Solberg hugsar at det vart fortalt at ei ung jente, truleg ei terne eller tenestjente, drukna i vatnet. Ho skulle freiste få tak i båten som hadde reke av. Og så gjekk det gale. Kanskje vart det for tungt å vere der etterpå.
Ei hending som vart ekstra tung å bere for Rakel var då den då knapt 18 år gamle sonen Harald omkom ved ei vådeskot ulykke nordpå i 1909. Han var på fiske med ein av Haave sine båtar. Då nokre av gutane skulle på alkejakt, skjedde ulykka. Det var ikkje berre enkelt å få ei båre heim på den tid. Både avstand og økonomi spelte inn. Det er fortalt at Harald, mot Rakel sin vilje, vart gravlagd der oppe. Men Rakel hadde sterke hjelparar, både i brørne sine og andre. «Guten skal heim», skal ein av brørne ha sagt. Og slik vart det. Båra vart teken opp att, og Harald vart gravlagd i Eikefjord, slik Rakel ville det.
Rakel bodde i Kalsvikane til vinteren 1946. Her bodde fire av gutane med familier. Så ho hadde mange av sine nær. Men straks før jula 1945 brann huset til sonen Jakob, der Rakel bodde, ned. Etter kort tid flytte så Rakel til Norddalsfjord, til dottera Anna, gift med Per me`Sjøna. Og her hadde Rakel sine siste leveår. Ho hadde vore for det meste sengeliggande i mange år alt, og slik var det og den tida ho bodde me`Sjøna.
Men klår var ho òg likte å prate med folk. Feststunder vart det me`Sjøna når broren Mads kom på besøk. Sameleis var Rasmus Solheim (i Porsevikja) flittig til å komme innom. Det vart mykje mimring om «gamle dagar» når desse fekk drøsen i gong. Og for borna me`Sjøna vart det feststunder når Rakel og gamlekarane frå bygda fekk praten på glid etter kaffi koppen og sukkerbitane. Desse stundene er av dei svært gode minna borna har frå tida då ho Besta i Vikå bodde me`Sjøna.
I 1950, 89 år gammal, døydde Rakel. Og ho vart gravlagd på Eikefjord gravplass, der mannen og sonen Harald var gravlagde.